Info Sardinnia
-------------------------------------------------- ------------------------------
Geografia
Sa Sardigna èst sa segunda isula piùs manna (23,813 kmq.) in su Mediterraneu (Sa Sicilia èst piùs manna), e comente risultadu de s'isulamentu, hat cunservadu sa sua propria economia e sas traditziones piùs de cantu eppent fattu sas atteras regiones.
Situada a est de su Mare Tirrenu, est separada da sa Corsica da s'istrintu de Bonifaziu, e includet a issa isulas minores (Sant' Antiogu, Santu Pedru, S'Asinara, Sa Maddalena, Caprera ecc.).
Est sa regione piùs estesa pustis de sa Sicilia e de su Piemonte.
Sa morfologia de s'isula èst su risultadu de processos tettonicos e cumplessos e s'attividade vulcanica in s'era Cenozoica subra una massa de rocca de su Paleozoicu naschida da mare, piùs a tardu culpida severamente da s'Orogenesi de tardu Paleozoicu . Sas montagnas sardas sunt una serie caotica de roccas profundamente erosas, gruppos, pianuras e altopianos, isparsos in s'apparente confusione.
Una caratteristica geologica èst su Campidanu: pianu tettonicu prenadu de detritos in s' Eocene e Pleistocene chi s'agattada a nordovest-sudest e attraversat su sud de s'isula.
Mentres cullegat su gulfu de Oristanis e Casteddu, dividit sas montagnas riccas de minerales de Sulcis e Iglesiente a sud-ovest, da sas regiones de montagna meda piùs estesas in su nordest chi ammuntan sa maggiore parte de s'isula, imbattinde a sos 1,834 m. de Punta La Marmora, in su gruppu de su Gennargentu. Sa maggiore parte de sa costa èst fiancheggiada da roccas ed èst pittoresca meda.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Rios
Sos rios sardos sunt caratteristicamente lestros in su currere, cun'd'unu volumen de abba relativamente altu in iggerru ma notevolmente reduidu in istiu. Sos frumenes prinzipales sunt su Flumendosa e su Cedrinu a est, su Mannu-Coghinas chi isfociat in su Gulfu de Asinara e su Tirsu chi isboccat in su Gulfu de Aristanis. Sos piùs importantes laghos sunt sos bacinos litoraneos subra sas ispiaggias de su gulfu de Aristanis e Casteddu e sos laghos artifiziales Omodeo e Coghinas.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Clima
Su clima èst Mediterraneu cun istios siccos, ariosos, cheghentes e longos, iggerros mediamente proiscosos mites e curzos, a parte in sas alturas. Sas temperaturas medias annuales variant da sos 18 ºC in sa chintorza litoranea a sos 14 ºC de sas terras de intro. Sas abbas sunt maggiormente cunzentradas in sos meses de iggerru e sa distribuzione èst irregulare, cun'd'unu massimu de 1,300 mm. annuales in sas areas piùs altas. Su 'entu, chi sulat subra s'isula in tuttu sas istasiones, est prevalentemente nord occidentale.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Flora e fauna
Sa Sardigna èst su regnu de sa macchia Mediterranea, estesa finzas in sas areas de s'introterra comente risultadu de s'iscarsa altaria, cunsistit generalmente in'd'una bassa vegetazione de murtas, chessa e erica, prantoneddos de ulidone e ozzastru. Su buscu mannu chi esistiat innantis fuit distruttu in parte su secolu passadu e su chi nde abbarrat sunt chercos, suerzos, olostrios e buscos de castanza chi ammuntant su 17% de su territoriu regionale. Particolarmente importantes sunt sos buscos de ortigu, situados prinzipalmente in Gallura, Alà, Bitti e sas alturas de Buddusò.
Un elementu caratteristicu de flora e fauna sardas èst sa presentzia de sa foca monaca e su murone o craba areste chi, umpare cun su fruffurarzu sardu, si agattan solamente in custa regione. Piberas, tassos, lupos e orsos sunt assentes, e zertos atteros animales, comente cherbos e mazzones, hant isviluppadu caratteristicas individuales gasi differentes da sas de s'ispezie comune chi 'enint considerados puramente sardos.
In sa Sardigna centru-orientale, su Gennargentu, cun sas suas forestas mannas e sa morfologia accidentada e areste, èst un ambiente bonaghedda interessante, cuasi unicu in su Mediterraneu, cun vegetazione chi variat in cuncordanza cun sa distanza da mare e sa natura de sa terra. Una zona montuosa impenetrabile e areste, praticamente inabitada, èst Monte Arcosu, una regione manna, areste e integra, estesa pro 50,000 ettaros in s'Iglesiente chi acabbat in Monte "Is Caravius", tra Santadi e Cabuterra. Custa zona èst famosa pro unu de sos ultimos armentos sopravividos de cherbu maggese sardu, chi non s'agattat in nissun attera parte de su mundu, e sa fauna sua includit porcrabos (sirbones), lepperes, mazzones (groddes) e su 'attu areste sardu, comente puzzones raros, che s'abile de Bonelli, s'abile dorada e sa perdiga sarda.
Subra sa costa centru-occidentale de sa Sardigna, sa penisula de su Sinis isporget in su Mare de Sardigna, delimitande su Gulfu de Aristanis a nord; cust'ambiente immensamente interessante èst caratterizzadu da ispatzios abbertos e solitarios e unu panorama aspru. Sos cumlementos naturales a sa penisula sunt sos Istanzos de s'Aristanesu, famosos pro s'insoro fauna ornitologica. Sos frores incluent sa rara viola arborescente e sa rosa areste de Cabu Mannu.
S'Istanzu de Molentargius affacca a Casteddu est una caratteristica palude de sale de sas piùs importantes a livellu internazionale; attirat una cuncentrazione increibile de puzzones, nonostante sa vicinanza de sa zittade. Mentres puzzones de abba comunes comente anades, trampolieris e ispezies comunes de terras paludosas si radunant umpare cun corbos marinos comunes. Su segnore de custas paludes èst invece "sa genti arrubia" (fenicottero rosa).
Affacca a S'Alighera in sa costa nordovest agattamos Cabu Cazza, unas maestosas roccas calcareas a piccu subra mare. Custu zassu affascinante èst connottu pro sas gruttas de Nettuno a ue si intrat da mare tramite una barca o da un'iscalinada longa pius di 600 iscalinos. Mancari sa vegetazione subra su cabu siat iscassa, incluet unas ispezies autoctonas presentes solu in custa zona.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Populazione
Cun'd'una densidade de populazione de 68 pessonas pro kmq, pagu pius de unu terzu de sa media nazionale, sa Sardigna èst sa quarta regione pius pagu populada de Italia. Sa distribuzione de sa populazione èst anomala paragonada a sa de atteras regiones italianas chi 'istan subra mare. Difattis, contrariamente a sa tendenza generale, sa sistemazione urbana no hat tentu prinzipalmente naschidolzu subra sas costas, ma cara a su centru de s'isula. Custu pro resones istoricas comente sas repetidas incursiones saracenas durante s'Edade Media chi rendiant sas costas perigulosas, un introterra pro sas attividades pastorales meda pius mannu e sa natura ludriosa de sos pianos litoraneos bonificados solamente in su seculu presente. Sa situazione oe est cambiada cun s'espansione de su turismu costeri.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Limbazzu
Sa limba sarda, cun sa sua suddivisione in Campidanesu, Logudoresu, Galluresu e sas versiones de Tattari benit direttamente da una raighina Latina ancora crara e evidente, e in differentes tempos èst bistada arricchida da espressiones adottadas da sa limba de sos varios dominadores de su tempus passadu de s'isula. In S' Alighera, influenzas Catalanas subra su dialettu locale sunt estremamente marcadas.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Economia
Su settore primariu de s'economia èst s'allevamentu de arveghes e crabas cun sa produzione de casos de primma calidade. S'agricoltura èst bistada modernizzada in sa pianura de Campidanu in ue si produent ortaliscias de ogzi razza e ispezialmente carzoffas; finzas sos binos sardos comente su Cannonau e sos Vermentinos sunt famosos pro s'insoro calidade. Su piscare no est particularmente isviluppadu, ma s'industria de estrazione mineraria antigamente prospera est ancora attiva mancari reistrinta a su carbone (Carbonia, Bacu Abis), antimoniu (Villasaltu), prummu e zincu (Iglesiente, Nurra).
Sas industrias prinzipales sunt chimica (Casteddu), petrolchimica (Portu Turres, Sarroch), metallurgica (S. Antiogu, S. Gavinu Monreale, Monteponi Villasaltu), cimentu (Casteddu), papelera (Arbatax) e alimentare (raffinerias de tuccaru in Villasor e Aristanis). Industrias de arte incluent tappetos (Barbagia), pizzos (Bosa), pischeddos de uscradeu e corallu (S'Alighera).
--------------------------------------------------- -----------------------------
Cullegamentos
Sas comunicaziones sunt basadas subra cullegamentos cun su continente. Sos purtos piùs trafficados sunt Casteddu, Olbia, Purtu Turres, Arbatax, e Palau, e sos aeroportos sunt Casteddu Elmas, S'Alighera Fertilia e Olbia. Sa prinzipale arteria istradale chi attraversat s'internu de s'isula da nord a sud èst s'istrada istatale 131 chi cullegat Tattari e Casteddu.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Turismu
Fundamentalmente, su turismu in Sardigna est ligadu a sa linea costera istraordinariamente bella, cun'd'una variedade de isplendores diffiziles de agattare in atter'ue, e no solu in su Mediterraneu. Renas biancas e puras alternadas a insenaduras cuadas, roccas a piccu si alziant a ispissu subra gruttas magnificas e roccas pittorescas naschent da unu mare craru chi affrontat promontorios accidentados, erosos da su 'entu.
Finzas sas biddas de s'introterra possedint caratteristicas interessantes, pro esempiu, s'architettura Pisanu - romantica de sa creja de S. Pedru de Simbranos (seculu 12) in Sedini, sas crejas de S. Micheli Salvenero (seculu 12), affacca a Ploaghe, S. Pedru de Sorres (seculu 12), S. Maria de su Regnu ( seculu 12) in Ardara, SS. Trinidade de Saccargia, affacca a Codrongianos, sa cattedrale de Iglesias (seculu 13), e S. Pantaleo in Dolianova.
--------------------------------------------------- -----------------------------
Archeologia
De interesse considerevole sunt sas areas archeologicas, sa maggiore parte caratterizzadas da sa presentzia de sas tipicas turres cramadas "Nuraghes" simbulu e peculiaridade de sa regione, forzis casteddos o fortesas, costruidos da sas populaziones Nuragicas chi sunt bistadads edificadas in su 1500-800 PC. B'hat piùs de sette mizza de custas turres ispartas subra totta sa Sardigna. Sos esempios piùs significativos sunt su nuraghe "Santu Antine" de Torralba in Provintzia de Tattari, baltu 18 m., èst unu de sos mezzus cunservados , in Dorgale in Provintzia de Nuoro, "Su Nuraxi" in Barumini in Provintzia de Casteddu.
Ispartas subra tottu su territoriu e appartenentes a unu periodu prus antigu (3000 AC.) sunt sas "Domus de Janas" (domos de sas fadas), particolares cavernas ricavadas iscavande sa rocca generalmente areneria, agattadas in cantidade a "Anghelu Ruiu", localidade affacca S'Alighera. Sas ruinas de sas zittades costeras de Tharros, affacca Aristanis e Nora, a carchi chilometro da Pula in provintzia de Casteddu, datadas a sos tempos Punicos e Romanos.